महिलाहरुको स्वतन्त्र र दमनको समिश्रण पर्व : तीज

 तीज हिन्दु नारीहरुले मनाउने एउटा महत्वपूर्ण चाड हो । यो चाड भाद्र शुक्ल तृतीया देखि पञ्चमी सम्म ४ दिन मनाइन्छ । तीजमा भगवान शिवको आराधना गरिनुका साथसाथै नाचगान र मनोरञ्जन समेत गर्ने गरिन्छ । नेपाली हिन्दू महिलाहरुद्दारा स्वतन्त्र र आनन्दमय रुपमा मनाइने तीज अन्य धर्म र जातजातिका नेपाली महिलाहरुले पनि हर्षोल्लासका साथ मनाउन थालेका छन् । यो पर्व मुख्य रुपले नेपालभर मनाईन्छ । यो चाडमा माइतीले ( बावु,आमा,दाजुभाइ ) छोरी ,चेली लाई घरमा बोलाएर मीठा मीठा परिकार ख्वाउँछन् तथा मनका भावना एवं सुखदुख साटासाट गरी एउटै ठाउँमा खाने बस्ने चलन छ । 

तीज ब्रतको दिन घरको कामकाजलाई चटक्क छोडेर नेपाली महिलाहरु स्वतन्त्र तथा हर्षित भएर घर बाहिर निस्कन्छन् । हाल विदेशमा रहेका नेपाली महिलाहरुले पनि यो चाड बडो धुमधामकासाथ मनाउने गरेको पाइन्छ । आजको यस लेखमा तीज पर्वको सन्र्दभमा मैले धार्मिक तथा पौराणीक विषय उठान गर्ने कोसिस गरेको छु । मलाई यो लेख तयार गर्न फोन मार्फत कनटेन्ट शेयर गरि सघाउनु हुने धरान स्थित पिण्डेश्वर विधापिठका प्रध्यापक मित्र कृष्णप्रसाद सापकोटा प्रति विशेष अभार प्रकट गर्न चाहान्छु ।

      ब्रतकथा

हिन्दु धार्मिक ग्रन्थ अनुसार राजा हिमालयले आफ्नी छोरी पार्वतीको कन्यादान भगवान विष्णुसंग गरिदिने वचन नारद मार्फत गरेका थिए । पार्वतीलाई यो कुरा मन नपरे पछि घर छोडी आफ्ुलाइ मन परेको वर पाउन सहेली साथ जङ्गल गएर शीवजीको तपस्या गर्न थालिन । पार्वतीको चिन्तित र दयनीय मुहार देखेर उनको त्यो सखीले पार्वतीको  दुखको कारण सोद्दा पार्वतीले भनिन्  मैले मनैदेखि भगवान शिवलाई वरण गरेकी छु  तर मेरा पिताले मेरो विवाह विष्णुजीसँग गरिदिने निधो गर्नु भयो । म विचित्र धर्म सङकटमा छु । अव मैले प्राण त्याग्नु वाहेक कुनै उपाय र विकल्प देखेकी छैन । पार्वतीकी ती संगिनी अति नै चङ्ख र समझदार थिइन् ।  

उनले पार्वतीलाई भनिन् प्राण नै त्याग गर्नुपर्ने यहाँ के नै कारण छ र संकटको घडीमा धैर्यताका साथ काम गर्नुपर्छ । हिन्दूनारीको जीवनको सार्थकता नै केमा छ भने जसलाई मनैले पतिका रुपमा एक पटक वरण गरिन्छ , उसैसँग निष्ठापूूर्वक जीवन निर्वाह गर्नुपदर्छ । दीगो आस्था र एक निष्ठाका सामु त स्वयम् भगवान पनि असहाय र किंकर्तव्यविमुढ बन्न पुग्नुहून्छ । त्यसपछि उनले पार्वतीलाई घनघोर वनमा लगिन  जुन साधनास्थल पनि हो र जहाँ पार्वतीका  पिताले समेत पार्वतीलाई खोजेर पाउनुहुन्नथ्यो । उनले भनिन् कि उनलाई पूर्ण विश्वाश छ ईश्वरले अवश्य पार्वतीको सहायता गर्नुहुनेछ । अनि पार्वतीले आफ्न् सहेलीले भने झै गीरन् । यता पार्वतीका पिता पार्वतीलाई घरमा नदेखेपछि धेरै चिन्तित र दुखी हुनुभयो । उहाँ सोच्न थाल्नुभयो मैले त मेरी पुत्रीको भगवान विष्णुसँग विवाहको निधो गरेको थिएँ , भगवान विष्णुविवाहका निम्ति जन्ती लिएर आउनुभएका बखतमा कन्यालाई घरमा नभेट्दा अनर्थ हुन जानेछ , विष्णुलाई मैले के जवाफ दिन ? यति विचार गरी पार्वतीका पिताले चारैतिर पार्वतीको खोजीको कार्य शुुरु गराउनुु भयो । यता पार्वतीको धुुमधामसँग खोजीकार्य रहयो उता पार्वती आफ्नो सहेलीका साथ नदीका तटमा एउटा गुुफामा आराधनामा लीन भइन् । भाद्रपक्ष शुक्लको तृतीया तिथि , अनि त्यस दिन हस्ता नक्षत्र थियो  । 

त्यसदिन पार्वतीले बालुवाको शिवलिङग निमार्ण गरिन् र रातभरी शीवको स्तुुतीमा गीत गाउँदै जागरण वसिन् ।  पार्वतीले १०० वर्ष तपस्या गर्दा पनि तपस्याको फल नपाउदा गंगातटमा पानी पनि नपिइ निराहार व्रत वसिन । उले आफ्नो बाल्यावस्थामा अधोमुखी भई घोर तपस्या गरेकी थिइन् । उतm अवधिमा पार्वतीले कुनै अन्नपानी नखाई केवल हावाको मात्र सेवन गरेकी थिइन् । केवल उनले सुख्खा पत्ताहरु मात्र चपाई दिनहरु काटेकी थिइन् र माघको चिसोमा पनि उनले निरन्तर जलमा प्रवेशगरी तप गरेकी थिइन । वैशाखको शरीर जलाउने गर्मीमा पञ्चाग्निद्दारा शरीर तपाएकी थिइन् र  साउनको मुसलधारे वर्षामा खुल्ला आकाशमुनी बिना अन्नपानी व्यतीत गरेकी थिइन ।  यसरी पार्वतीको कठोर वर्त पछि शीवजी प्रकट भएर चिताएको पुगोस भनि आर्शीवाद दिए पछि शीव पार्वतीको विवाह भएको थियो । त्यो दिन भाद्र तृतीयाको दिन थियो । त्यही दिन देखि नेपाली महिलाहरुले यस पर्वलाई उत्सवको रुपमा पौराणीक कालदेखिनै मनाउन लागेको भन्ने भनाइ रहेको छ ।

महत्व 

हाम्रो समाजमा तीज महिलाहरुले मनाउने एउटा महत्वपूर्ण पर्व हो । आधुनिक समाजमा तीजको महत्वलाई जुनरुपले व्याख्या गरिए पनि यो एक पौराणिक कालदेखि चलिआएको परम्परा हो । सृष्टि र समाज चल्नको लागि पूर्विय मान्यता अनुसार महिलाहरु विवाह पश्चात आफ्नो श्रीमान्को घरमा बसी बाँकी जीवन विताउनु पर्नेहुन्छ । यसरी आफु जन्मेको घर, मातापिता, भाइबहिनी ,ईष्टमित्र र समाज चटक्क छोडी पराइघरमा जीवन बिताउदा आउने माइतीको यादलाई कमी गर्ने एउटा महत्वपूर्ण अवसरको रुपमा तीजपर्वको गहन महत्व रहेको छ । तीजमा महिलाहरुलाई मीठा मीठा भोजनको परिकारहरु खुवाइन्छ , नयाँ लुगा कपडा दिइन्छ । महिलाहरुलाई पराइघरको विभिन्न जिम्मेवारी तनाव , साथै माइतीको सम्झनाको खाडललाई कम गर्न यो पर्वको ठूलो भूमिका रहेको छ , तीजमा विवाहिता महिलाहरु आफ्नो पतिको दीर्घायुको कामना गर्दै ब्रत बसी नाचगान र मनोरञ्जन गर्छन भने अविवाहिताहरु सुयोग्य वरको आशा राखी ब्रत बस्छन् । 

ब्रतको समयमा महिलाहरुले तीजको ब्रतकथा सून्ने र समापनमा पूजा लगाई बाम्ह्ण बाम्ह्णीहरुलाई दानदक्षिणा गर्ने चलन रहेको छ । यो ब्रतको महत्व यसकारणले पनि महत्वपूर्ण छ । जसले यो ब्रत निष्ठापूर्वक पालना गर्दछ , त्यसलाई मनोवाञ्छित फल प्राप्त हुनेछ । यो ब्रतलाई हरितालिका भन्नुको अर्थ पनि पार्वतीलाई साथीहरुले पिता र आफ्नो प्रदेशबाट हरण गरी जङगलमा लगेको प्रसङगसँग जोडिन्छ । हरितालिका शब्दमा रहेका हरिता र आलिका यी दुई शब्दको अर्थ क्रमश हरण गरिएकी र साथीहरु भन्ने हुन्छ । भगवान शिवले पार्वतीजीलाई भन्नुभयो यस ब्रतलाई विधिविधानपूर्वक जसले लिन्छ , त्यसले तिम्रोजस्तो सुयोग्य र अशल श्रीमान् प्राप्त गर्दछ । उनीहरुको गीतमा आफ्ना अधिकार तथा वेदनाका कुराहरु समेटिएका हुन्छन् । यसले महिलाहरुलाई सशक्त बनाउँछ । यी कुराहरु तजिको सकरात्मक पक्ष हो ।

ऋषिपञ्चमी

शास्त्रअनुसार १२ महिनाको रजस्वलामा अञ्जानवस कति कुरा छोइएको हुन सक्छ । उक्त पापबाट मूक्त हुन भाद्र शुक्ल पञ्चमीको दिन ३६५ वटा दतिवन टोकी माटो तथा गाईको गोबार लगाएर ३६५ पटक नुहाउनु पर्छ र यसको पनि थुप्रै विधिहरु छन् । तर मूलत ,३६५ वटा दतिवनका डाँठ टोकेर खोलामा बगाउनु , माटो र गोबरले शरीरका सबै अंगहरु सुद्ध गर्नु , चाल्नीमा गनौती ( गनिएका तिलचामल र जौँ ) राखेर माथिबाट पानी खन्याई छानिएको पानीले नुहाउनु र सप्तऋषीको पूजा गरेपछि महिलाहरु पूर्णरुपमा सुद्ध हुन्छन् भन्ने विश्वास गरिन्छ । वास्तवमा भन्ने हो भने तीज आफैमा एक सुन्दर पर्व हो र यसलाई ब्रतमा परिणत भएको भए पनि फलफूल ग्रहण गरेर दिनभरि बस्नमा पनि वैज्ञानिक हिसाबले हेर्दा फलदायक नै देखिन्छ । नारीहरुले रातो टीका रातो कपडा , रातो चुरा, पोते आदि सबै रातै रंगमा सजिनु तीज पर्वको रंग हो । नारीहरु त्यस दिन नाचगान गर्दै हर्षोल्लासकासाथ दिनभरी भोकै बसी श्रीमानको दिर्घायुको कामना गर्नु नै विशेष यस तीज पर्वको सन्देश मानिन्छ ।

विकृति र विसंगति

यति पवित्र र ऐतिहासीक पर्व वुझेर वा नवुझेर हिजो आज सम्भ्रान्तवर्गका लागि मात्रै हो भन्ने गरि  गहना र महङ्गा कपडाको प्रदर्शनको प्रतिस्प्रधामा सिमति हुन गइरहेको अवस्थाले सर्वसाधरण महिलाहरु घर वाहिर निस्कन नसक्ने परिस्थिति वन्दै छ । तीज महिला राजनैतिक अवसरको प्लेटर्फम वन्दै गएको स्थिति पनि मननीय छ । तीज आउनु १ महिना अघिवाट दर खाने र खुवाउने होड वाजीलाइ कसरी स्विकार गर्ने हो ? कतै महिला स्वतन्त्रता र मुक्तिको नारा लगाउदै गर्दा यसले औषत भन्दा तलका आम महिलावर्गको अपमान त भैरहेको छैन भनि सोंच्नु पर्ने विषय वहस वनाउनु छ अव । सादगी , सरल र लोक शैलीले यसलाई मनाउने हो भने तीजले कसैको घर परिवारमा निरास नल्याउला भन्ने सोच्नुछ हामी महिलाहरुले । 

सवै महिलाका पति उनका लागि समान अनि उनको दिर्घायुको नामामा यत्रो रडाको किन ? तीज पर्वले महिला स्वतन्त्रताको नाममा त्यही वर्गको दमन गर्ने संस्कार र संस्कृतिको विकास भैरहेको अवस्थामा सहयोगी नवनौ हामी सचेत महिला वर्गहरु । अन्याय र अत्याचारवाट प्रताडित महिलालाई घर आँगनवाट वाहिर ल्याउन आफू जस्तो पहिरनमा रहेर मुस्किल होला वरु उनीहरुको हौसलाको लागि हो भने उनीहरु संग मिल्दोे पहिरन मिलाउनु पर्ला । सुकिला मुकिलाहरुको जमातमा आम महिला वर्गको उपस्थिति हौसलापूर्ण वनाउन पक्कै हिजो आजका रौनकपूर्ण कार्यक्रम अनुकुल छैनन् भन्ने लागिरहेको छ ।  

पारिवारिक र सामाजिक शोषण , घरेलु हिंसा , वोक्सी आरोप , वेचविखनको जोखिम , यौन हिंसा , लैङ्गिक छनोटको गर्भपतन , वाझोपन , वालविवाह, वहुविवाह , अंशअधिकार जस्ता विषयले तीजका गीतमा स्थान पाउन छोडेको देख्दै छौं । कानुन तथा संवैधानीक अधिकारहरु अनि राजनैतिक अधिकारहरुमा महिला पहुच वृद्घि गर्ने आवाजको वोल गीतले कम स्थान ओगट्नु निश्च्यनै सुखद छैनन् । अर्को वर्षको तीजलाई महिला समता र समानताको पर्व वनाउने तर्फ अग्रज महिला दिदी वहिनीहरुको सोंच पुगोस् भन्ने शुभेच्छा प्रकट गर्दै सवै महिला दिदी वहिनी रआमाहरुमा यस वर्षको तीजको हार्दिक मंगलमय शूभकामना व्यक्त गर्दछु ।